جایگاه و اهمیت تفكر و تعقل

عنصر «فكر و اندیشه» از جمله عناصری است كه در رأس تعالیم عالیه دین مقدس اسلام قرار دارد و قرآن كریم به عنوان قانون اساسی این آئین ارجمند پر از آیاتی است كه عموم انسان ها (و نه تنها مسلمانان) را به «تفكر» و «تعقل» فرا می خواند. و روایات و احادیث اسلامی نیز به عنوان یكی از منابع اربعه فقه اسلامی و یادگارهای گرانسنگ پیشوایان معصوم (علیهم السلام)، بیشترین تأكیدات را درباره این موضوع یعنی «فكر و اندیشه» در خود نهفته دارند. و این امر آنچنان مورد عنایت و توجه بزرگان دین ما واقع گردیده كه از آن به عنوان «برترین عبادت» یاد شده است، همچنانكه علی(ع) در كلام والای خود چنین می فرمایند:

«بالاترین عبادت به كار انداختن نیروی تفكر و تعقل است.» (الحدیث، روایات تربیتی،

ص 325) اصولا هرگاه بدانیم كه مهمترین وجه تمایز آدمی با سایر موجودات، همانا در دارا بودن گوهری به نام «عقل» و «خرد» می باشد و هویت واقعی و اصیل او در گرو این امانت عظیم الهی و بهره جویی از آن می باشد، به رمز و راز عنایت ویژه آئین آسمانی اسلام به عنصر «فكر و اندیشه» كه محصول و میوه شجره طیبه «عقل» می باشد، بهتر پی خواهیم برد.

آری، آدمیت آدمی به دارا بودن و برخورداری از «اندیشه» می باشد و الا جدای از عنصر «اندیشه» این موجود به جز تعدادی اعضاء و جوارح مادی كه وجه اشتراك او با سایر حیوانات است چیز دیگری نخواهد بود، همانگونه كه عارف گرانمایه مسلمان، مولوی در این بیت زیبا بدان اشاره نموده است:

ای برادر تو همه اندیشه ای

مابقی خود استخوان و ریشه ای

و اما اگرچه تا بدینجا از ارجمندی «عقل» و «اندیشه» و بكارگیری نیروی «فكر» و «خرد» سخن گفتیم، اما آنچه مسلم است اینكه شایسته نیست آدمی این «ودیعه الهی» را در هر جهتی بكار گیرد و این نیروی عظیم الهی را صرف اموری نماید كه به جز «خسران» نتیجه ای دربرنخواهد داشت. مخصوصا با عنایت به این حقیقت كه عمر آدمی و فرصتی كه برای تأمین سعادت دنیوی و اخروی خود دراختیار دارد بسی كوتاه و زودگذر می باشد و به همین دلیل باید به نیكوترین وجهی مورد بهره برداری قرار گیرد، فلذا سزاوار، آن است كه نیروی تعقل را در مسیری فعال سازد كه به سعادت دوسرا و نیز تقرب به ذات اقدس الهی منتهی گردد. و برای نیل به چنین مقصود والایی باید اموری را «محور اندیشه» خود قرار دهد كه به نتایج مبارك و ارزشمند آن اطمینان داشته باشد و اینگونه امور هم شناخته نمی شوند مگر با كسب یاری و هدایت و رهنمایی از خداوند عزیز كه خود آفریننده «عقل» و توصیه كننده انسان به بهره گیری از آن می باشد، و از همین رو در این نوشتار برآنیم كه «محورهای اندیشه» را از منظر قرآن كریم كه كلام خداوند و یكتا كتاب آسمانی غیر محرف می باشد مورد كنكاش و جستجو قرار دهیم و به این سؤال اساسی پاسخ دهیم كه: «محورهای اندیشه در قرآن كریم چه اموری هستند؟»

و به عبارت دیگر چه اموری شایستگی آن را دارند كه آدمی نیروی «عقل» و «خرد» خود را صرف تأمل و تعمق در آنها نماید؟

باید دانست كه بعد از مراجعه به آیات قرآن كریم و ملاحظه و تدبر در آیاتی كه در آنها به نوعی سخن از اندیشه و تفكر به میان آمده است درمی یابیم كه مهمترین امور ی كه خداوند عزیز در این آیات، آدمی را به تعقل پیرامون آنها دعوت می نماید در محورهای هشت گانه ای خلاصه می شوند كه ذیلا ضمن اشاره به هر یك از آنها، درباره یكایك شان شرحی مختصر ارائه می دهیم:

1- اندیشه در آثار خلقت به منظور اثبات وجود و یكتایی پروردگار

نخستین اصل از اصول آئین آسمانی اسلام و تمامی ادیان الهی، همانا اصل «توحید» می باشد.

و توحید یعنی اعتقاد و اعتراف به این حقیقت كه «جهان را آفریدگاری است خدا نام» و این آفریدگار «یكتاست و مبرا از هرگونه شریك و همتا»، كه وجود او برای واصلان به مرتبه والای یقین و آنانكه پرده ها و حجاب های مادی و خودیت را دریده اند، كاملا آشكار و واضح است و از همین رو عاشقانه و عارفانه فریاد برمی آورند كه:

یار بی پرده از در و دیوار

در تجلی ست یا اولی الابصار

چرا كه در نظر ایشان هر ذره ای از ذرات بیكران و بی شمار عالم وجود، نشانه ای است بر حضور و وجود خداوند و نیز یكتایی او:

هر گیاهی كه از زمین روید

وحده لاشریك له گوید

ولی از آنجا كه عده كثیری از انسانها محصور در حصار محسوسات میباشند و «خدای نادیده» برای آنها قابل قبول و باور نمی باشد(!!)، پروردگار حكیم در كتاب كریم خود این گروه دیرباور را به تفكر و اندیشه در مخلوقات و آفریده های خود و نیز پدیده های عالم آفرینش فرا می خواند، تا از این طریق و به اصطلاح عرفاء «سیر در آفاق و انفس» به وجود و نیز وحدانیت او پی ببرند. در قرآن كریم آیات فراوانی را می توان مشاهده كرد كه عهده دار چنین مأموریتی هستند، یعنی «دعوت انسانها به اندیشه در آثار و عجایب خلقت»، كه از باب نمونه می توان به آیه 164 از سوره مباركه بقره اشاره نمود كه در آن خداوند عزیز آدمیان را به اندیشه در خلقت آسمانها و زمین، پیدایش شب و روز، حركت كشتی در دریاها، نزول باران از آسمان، زنده شدن زمین مرده در بهار، وزش بادها و حركت ابرها دعوت می نماید:

«ان فی خلق السموات والارض و اختلاف اللیل و النهار و الفلك التی تجری فی البحر... لایات لقوم یعقلون».

و البته همانطور كه گفته شد آیات بسیاری از قرآن كریم را می توان ذكر نمود كه این چنین ما را به اندیشه در عالم آفرینش و مخلوقات خداوند فرا می خوانند كه از آن جمله اند: آیات .191 آل عمران، 3و .4 رعد، 11و .12 نحل، .13جاثیه، 69و 80 مؤمنون، 21و 24و .28 روم، و... كه چون ذكر همه آنها ما را از مقصود اصلی نوشتار كه اشاره اجمالی به محورهای اندیشه در قرآن كریم است بازمی دارد تنها به ذكر نمونه ای از هر یك از محورهای هشت گانه اكتفاء می كنیم.

2- اندیشه در برخی از پدیده های طبیعی به منظور اثبات معاد و رستاخیز

پس از اصل توحید، مهمترین موضوعی كه در سرلوحه دعوت تمام انبیاء الهی قرار داشته، بطوری كه از آدم(ع) تا خاتم(ص) هیچ نبی و رسولی نیامده مگر اینكه انسانها را بدان دعوت نموده، اصل «معاد» و اعتقاد به جهان پس از مرگ و وقوع قیامت میباشد. ولی مع الاسف همچنانكه اكثریت مخاطبان انبیاء در برابر دعوت ایشان به توحید و یكتاپرستی، راه استنكاف و سرپیچی را پیمودند، در برابر پذیرش اصل معاد نیز به انكار برخاسته و حتی مقاومت بیشتری به خرج دادند، چرا كه برای آنها جای بسی شگفتی بود كه آدمی پس از مرگ و نابودی بدن مادی، دوباره لباس حیات بپوشد و خلقت دوباره پیدا كند. و در این راستا پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز در امر رسالت خویش با این اظهار استبعاد و شگفتی و عدم پذیرش از جانب قوم خود مواجه بودند و به همین دلیل خداوند متعال در قرآن كریم به منظور اثبات معاد، انسانها را به اندیشه در برخی از پدیده های طبیعی فرا می خواند كه به خوبی اثبات كننده «معاد و رستاخیز» می باشند، كه از آن جمله می توان به پدیده زنده شدن زمین در فصل بهار پس از مرگ و ممات زمستانی اش اشاره كرد كه در قرآن كریم بارها مورد تذكر قرارگرفته است. مثلا در آیه 50از سوره مباركه روم چنین می خوانیم:

«فانظر الی اثار رحمت الله كیف یحیی الارض بعد موتها ان ذلك لمحی الموتی و هو علی كل شی قدیر: پس بنگر به سوی نشانه های رحمت پروردگار كه چگونه زمین را پس از مرگش زنده می كند، همانا او زنده كننده مردگان است و بر هر چیز تواناست.»

در این آیه شریفه، سخن از نگاه كردن به كیفیت زنده شدن زمین مرده در فصل بهار به میان آمده است و از آنجا كه نگاه بدون اندیشه و تفكر، عملی پوچ و بیهوده و بی ثمر می باشد و خداوند عزیز هرگز آدمی را به سوی عملی تهی از فایده دعوت نمی نماید، نتیجه گرفته می شود كه در این آیه و آیاتی نظیر آن كه از نگاه به مخلوقات سخن به میان رفته است (همچون آیه17 سوره مباركه غاشیه:افلا ینظرون الی الابل كیف خلقت و...) همانا نگاه و نظری، مد نظر است كه همراه با بكارگیری قوای عقلانی و اندیشه و تفكر باشد و بدین ترتیب درمی یابیم كه در آیه صدرالاشاره نیز مقصود اندیشه در كیفیت زنده شدن زمین مرده است تا از این طریق به توانایی خداوند در زنده ساختن مردگان و به تبع آن وقوع معاد و رستاخیز پی ببریم، همچنانكه «مولوی» نیز با عنایت به این آیات و اندیشه در حیات مجدد زمین به آن حقیقت غیرقابل انكار پی برده و می گوید:

این بهار نو زبعد برگ ریز

هست برهان وجود رستخیز

از مجموع آنچه در این قسمت گفتیم نتیجه گرفته می شود كه دومین محور اندیشه در قرآن كریم را تفكر در امر معاد و رستاخیز تشكیل

می دهد و البته آیاتی كه متضمن این حقیقت و موضوع می باشند بسیارند كه در این راستا

می توان به آیات .73بقره، .24روم، .5جاثیه، .42زمر و... نیز اشاره و مراجعه كرد.

3- اندیشه در حقانیت رسالت پیامبر اكرم(ص)

انبیاء الهی در طریق انجام مأموریت توحیدی خویش، همواره با تكذیب و انكار مخالفان و دشمنان متعصب و لجوج روبرو بوده اند و این معارضان نابخرد با دست و پا كردن بهانه های واهی و بیهوده، به مخالفت با سفیران وحی الهی برخاسته و آن حضرات را با انواع و اقسام تهمت ها و اكاذیب مورد اذیت و آزار قرار می دادند. گاه به آنها نسبت های ناروا نظیر كاهن و مجنون می دادند و گاه به تمسخر و استهزاء برخاسته و زبان به طعنه و كنایه و ملامت می گشودند و زمانی نیز معجزات باهره آن حضرات (علیهم صلوات الله) را سحر و جادوگری می خواندند، حال آنكه بقول حافظ:

سحر با معجزه پهلو نزند دل خودش دار

سامری كیست كه دست از ید بیضا ببرد

و در این راستا پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و از آغاز رسالت خویش با مخالفت جاهلان و دشمنان مواجه بوده اند و امروزه نیز با كمال تأسف تبلیغات منفی بسیاری را متوجه ایشان می بینیم كه بارزترین نمونه آن را می توان در كتاب موهن «آیات شیطانی» مشاهده كرد. و درست به سبب همین معارضات و اشكالتراشی های جاهلانه و به منظور اثبات صحت و حقانیت دعوت آن حضرت(ص) خداوند عزیز در كتاب خویش در آیات متعددی، انسانها را به اندیشه پیرامون اوضاع و احوال زندگی آن حضرت(ص) و محتوای پیام و رسالتش دعوت می نماید، تا با این اندیشه و تفكر، انصاف دهند كه هرگز نمی توان چنان تهمتهای سخیف و بی پایه ای را متوجه ایشان نمود. در آیه 184 از سوره مباركه اعراف آمده است:

«اولم یتفكروا ما بصاحبهم من جنه ان هوالا نذیر مبین: آیا نمی اندیشند كه مصاحب ایشان (پیامبر اكرم(ص)) جنون ندارد و اوجز بیم رسانی آشكار نیست.»

در این آیه شریفه خداوند عزیز مخالفان متعصب و بی ادب پیامبر اكرم(ص) را به اندیشه و تفكر فرا می خواند كه بیندیشند براستی چگونه می توان به كسی كه سالیان متمادی قبل از امر رسالت در میان آنان به خوشنامی و صداقت زندگی كرده و هیچگونه نقطه تاریكی در زندگی او مشاهده نكرده اند و حتی خود ایشان او را «امین» می نامیدند، به یكباره نسبت «جنون» داد!! و او را مجنون و یا ساحر قلمداد كرد؟! و امروزه نیز آنانكه كوچكترین تردیدی در حقانیت دعوت آن حضرت(ص) داشته باشند كافی است تا با مطالعه و اندیشه در تاریخ زندگی ایشان و محتوای دعوت و پیام ارجمندی كه مأمور ابلاغ آن بودند به صدق دعوت و حقیقت حیات مباركشان پی ببرند.

و ناگفته نماند كه نظیر این معنا را در آیات دیگر قرآن كریم و از جمله در آیه 46 از سوره مباركه سباء نیز می توان مشاهده كرد.

4- اندیشه در عظمت قرآن و حقانیت آن

در میان تمامی معجزاتی كه در طول تاریخ نبوت از جانب پیامبران خداوند ظهور و بروز یافته اند، تنها معجزه ای كه باقی مانده و بنا به وعده الهی «انانحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون (حجر9.)» برای همیشه باقی خواهد ماند، «قرآن كریم» است.

كتابی كه دربردارنده تمامی حوائج و نیازمندی های مادی و معنوی، فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی بشر بوده و براستی می تواند سعادت ابناء انسان را به اعلاء درجه تأمین نماید: ولی باید اذعان كرد كه متأسفانه علی رغم گذشت بیش از پانزده قرن از نزول قرآن كریم، هنوز

همانگونه كه شایسته و بایسته است قدر این كتاب و عظمت مفاهیم و محتوای آن برای ما شناخته نشده و حتی در میان پیروان خود یعنی مسلمانان «مهجور» است! چرا كه تمامی همت شان صرف قرائت و حفظ آیات آن شده و در عرصه عمل و پیاده نمودن دستورات آن در سطح جوامع اسلامی چندگامی بیش برنداشته اند! و از همین رو خداوند عزیز در آیات بسیاری از این كتاب بی بدیل برای آنكه مخاطبان آن را متوجه عظمت و حقانیت آن نماید و بدنبال آن شوق فراگیری و عمل به تعالیمش را در درون جان انسانها برانگیزد، با شیوه های متعددی درصدد اثبات و بیان این موضوع برآمده و مخاطبان قرآن را به اندیشه در عظمت آن فرا می خواند. از جمله در آیه 21 از سوره مباركه حشر می خوانیم:

«لو انزلنا هذا القران علی جبل لرایته خاشعا متصدعامن خشیه الله و تلك الامثال نضربها للناس لعلهم یتفكرون: اگر این قرآن را بر كوهی نازل می كردیم می دیدی كه در برابر آن خشوع می كند و از خوف خدا می شكافد! و اینها مثالهائی است كه برای مردم می زنیم تا در آن بیندیشند.»

همانگونه كه از مفاد این آیه برمی آید خداوند عزیز با ذكر مثالی گویا و زیبا مردمان را به اندیشه درباره عظمت قرآن كریم دعوت فرموده و در حقیقت بیان می فرماید كه: ای انسانها! این قرآن كتابی است كه اگر بر كوه نازل می شد آن را با تمامی عظمت و صلابتی كه دارد از هم فرو می پاشید.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: